षष्ठः खण्डः
SaSThaH khaNDaH
第６章
प्राणायामक्रमं वक्ष्ये सांकृते श्रुणु सादरम् ।
प्राणायाम इति प्रोक्तो रेचपूरककुम्भकैः ॥ १॥
praaNaayaamakramaM vakSye saaMkRte zRNu saadaram ।
praaNaayaama iti prokto recapuurakakumbhakaiH ॥१॥
プラーナーヤーマの方法を語ろう。サーンクリティよ！心して聞くがよい。プラーナーヤーマとは、レーチャ（呼気）、プーラカ（吸気）、クンバカ（保息）によってなると言われる。
वर्णत्रयात्मकाः प्रोक्ता रेचपूरककुम्भकाः ।
स एष प्रणवः प्रोक्तः प्राणायामस्तु तन्मयः ॥ २॥
varNatrayaatmakaaH proktaa recapuurakakumbhakaaH ।
sa eSa praNavaH proktaH praaNaayaamastu tanmayaH ॥२॥
三つの音節よりなるものが、レーチャ（a）、プーラカ（u）、クンバカ（m）と言われる。前述のものはプラナーヴァと言われる。しかるにプラーナーヤーマはそれよりなるのである。
इडया वायुमाकृष्य पूरयित्वोदरे स्थितम् ।
शनैः षोडशभिर्मात्रैरकारं तत्र संस्मरेत् ॥ ३॥
iDayaa vaayumaakRSya puurayitvodare sthitam ।
zanaiH SoDazabhirmaatrairakaaraM tatra saMsmaret ॥३॥
イダー気道によってヴァーユを吸引して腹部に満たし留め、徐々に１６マートラの間、ａ字をそこに想起すべきである。
पूरितं धारयेत्पश्चाच्चतुःषष्ट्या तु मात्रया ।
उकारमूर्तिमन्त्रापि संस्मरन्प्रणवं जपेत् ॥ ४॥
puuritaM dhaarayetpazcaaccatuH SaSTyaa tu maatrayaa ।
ukaaramuurtimatraapi saMsmaranpraNavaM japet ॥४॥
その後に６４マートラの間満たされものを維持して、ｕ字の形を想起しプラナヴァを念誦すべきである。
यावद्वा शक्यते तावद्धारयेज्जपतत्परः ।
पूरितं रेचयेत्पश्चान्मकारेणानिलं बुधः ॥ ५॥
yaavadvaa zakyate taavaddhaarayejjapatatparaH ।
puuritaM recayetpazcaanmakaareNAnilaM budhaH ॥५॥
或いは可能な限り、念誦する至高なるそれを保持すべきである。その後に悟った者は、m字によって満たさた風を、
शनैः पिङ्गलया तत्र द्वात्रिंशन्मात्रया पुनः ।
प्राणायामो भवेदेवं ततश्चैवं समभ्यसेत् ॥ ६॥
zanaiH piGgalayaa tatra dvaatriMzanmaatrayaa punaH ।
praaNaayaamo bhavedevaM tatzcaivaM samabhyaset ॥६॥
徐々にピンガラー気道を通じて、再び３２マートラの間で吐き出すべきである。このようなものがプラーナーヤーマである。そしてこのように実修すべきである。
पुनः पिङ्गलयापूर्य मात्रैः षोडशभिस्तथा ।
अकारमूर्तिमत्रापि स्मरेदेकाग्रमानसः ॥ ७॥
punaH piGgalayaapuurya maatraiH SoDazabhistathaa ।
akaaramuurtimatraapi smaredekaagramaanasaH ॥७॥
再びピンガラー気道を満たして１６マートラの間、このように心は集中してａ字を表すものをここで想起すべきである。
धारयेत्पूरितं विद्वान्प्रणवं संजपन्वशी ।
उकारमूर्तिं स ध्यायंश्चतुःषष्ट्या तु मात्रया ॥ ८॥
dhaarayetpuuritaM vidvaanpraNavaM saMjapanvazii ।
ukaaramuurtiM sa dhyaayaMzcatuHSaSTyaa tu maatrayaa ॥८॥
念誦する自在なる賢者は、しかるに６４マートラの間、プラナヴァであるｕ字を表すもので満たし瞑想し保持すべきである。
मकारं तु स्मरन्पश्चाद्रेचयेदिडयानिलम् ।
एवमेव पुनः कुर्यादिडयापूर्य बुद्धिमान् ॥ ९॥
makaaraM tu smaranpazcaadrecayediDayaa'nilaM ।
evameva punaH kuryaadiDayaapuurya buddhimaan ॥९॥
しかるに後にｍ字を念想し風をイダー気道を通して吐き出すべきである。かくの如くして再び覚者はイダー気道を通じて行うべきである。
एवं समभ्यसेन्नित्यं प्राणायामं मुनीश्वर ।
एवमभ्यासतो नित्यं षण्मासाद्यत्नवान्भवेत् ॥ १०॥
evaM samabhyasennityaM praaNaayaamaM muiizvara ।
evamabhyaasato nityaM SaNmaasaad jJaanavaanbhavet ॥१०॥
このように常にプラーナーヤーマを修習するべきである、ムニのイーシュヴァラよ！六ヶ月に渡り常に修習することにより、知者となるであろう。
वत्सराद्ब्रह्मविद्वान्स्यात्तस्मान्नित्यं समभ्यसेत् ।
योगाभ्यासरतो नित्यं स्वधर्मनिरतश्च यः ॥ ११॥
vatsaraadbrahmavidvaansyaattasmaanityaM samabhyaset ।
yogaabhyaasarato nityaM svadharmaniratazca yaH ॥११॥
それ故に一年に渡り常に修習すれば、ブラフマンを知る者となるであろう。常なるヨーガの修習を好む者は自己のダルマを好む者であり、
प्राणसंयमनेनैव ज्ञानान्मुक्तो भविष्यति ।
बाह्यादापूरणं वायोःरुदरे पूरको हि सः ॥ १२॥
praaNasaMyamanenaiva jJaanaanmukto bhaviSyati ।
baahyaadaapuuraNaM vaayorudare puurako hi saH ॥१२॥
プラーナの制御によってこそ、知識により解脱した者となるであろう。外部の風から腹に満たすことがプーラカである。
सम्पूर्णकुम्भवद्वायोर्धारणं कुम्भको भवेत् ।
बहिर्विरचनं वायोरुदराद्रचेकः स्मृतः ॥ १३॥
saMpuurNakumbhavadvaayordhaaraNaM kumbhako bhavet ।
bahirvirecanaM vaayorudaraadrecakaH smRtaH ॥१३॥
充足された壷のように風によって保持することがクンバカである。外側へと腹から風によって吐き出すことがレーチャカと云わている。
प्रस्वेदजनको यस्तु प्राणायामेषु सोऽधमः ।
कंपनं मध्यमं विद्यादुत्थानं चोत्तमं विदुः ॥ १४॥
prasvedajanako yastu praaNaayaameSu so'dhamaH ।
kampanaM madhyamaM vidyaadutthaanaM cottamaMviduH ॥१४॥
しかるにプラーナーヤーマにおいて発汗するのは最下等のものである。震えるのが中等と知られている。そして上昇するものが最上のものと見なされる。
पूर्वंपूर्वं प्रकुर्वीत यावदुत्थानसंभवः ।
संभवत्युत्तमे प्राज्ञः प्राणायामे सुखी भवेत् ॥ १५॥
puurvaM puurvaM prakurviit yaavadutthaanasaMbhavaH ।
saMbhavatyuttame prajJaH praaNaayaame sukhii bhavet ॥१५॥
最上のものと結合するまで、繰り返し前述のものを行うべきである。最高のプラーナーヤーマに通暁した者は悦びに至るであろう。
प्राणायमेन चित्तं तु शुद्धं भवति सुव्रत ।
चित्ते शुद्धे शुचिः साक्षात्प्रत्यग्ज्योतिर्व्यवस्थितः ॥ १६॥
praaNaayaamena cittaM tu zuddhaM bhavati suvrata ।
citte zuddhe zuciH saakSaatpratyagjyotirvyavasthitaH ॥१६॥
そしてプラーナーヤーマにより心は浄化されるのである、善戒者よ！浄化された心において清浄な輝きは、眼で見るところの背後に住する。
प्राणश्चित्तेन संयुक्तः परमात्मनि तिष्ठति ।
प्राणायामपरस्यास्य पुरुषस्य महात्मनः ॥ १७॥
praaNazcittena saMyuktaH paramaatmani tiSThati ।
praaNaayaamaparasyaasya puruSasya mahaatmanaH ॥१७॥
プラーナは心と結び付くことにより、最上のプラーナーヤーマを行うかのプルシャの偉大なるアートマンは、パラマートマンにおいて確立する。
देहश्चोत्तिष्ठते तेन किंचिज्ज्ञानाद्विमुक्तता ।
रेचकं पूरकं मुक्त्वा कुम्भकं नित्यमभ्यसेत् ॥ १८॥
dehazcottiSThate tena kiMcijjJaanaadvimuktataa ।
recakaM puurakaM muktvaa kumbhakaM nityamabhyaset ॥१८॥
それにより、身体はある種の知識によって解放が生じる。レーチャカとプーラカにより解放されて、永遠なるクンバカへと専心すべきである。
सर्वपापविनिर्मुक्तः सम्यग्ज्ञानमवाप्नुयात् ।
मनोजवत्वमाप्नोति पलितादि च नश्यति ॥ १९॥
sarvapaapavinirmuktaH samyagjJaanamavaapnuyaat ।
manojavatvamaapnoti palataadi ca nazyati ॥१९॥
あらゆる悪から解放された者は、完全なる英知を獲得するであろう。心の迅速さを獲得し、そして白髪はなくなる。
प्राणायामैकनिष्ठस्य न किंचिदपि दुर्लभम् ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन प्राणायामान्समभ्यसेत् ॥ २०॥
praaNaayaamaikaniSThasya na kiMcidapi durlabham ।
tasmaatsarvaprayatnena praaNaayaamaansamabhyaset ॥२०॥
プラーナーヤーマで同様の結果に達しないような得がたいものなどない。それ故にあらゆる精励によって種々のプラーナーヤーマを実践すべきである。